Marc Chagall

In mijn nieuwe blog Langzaam kijken naar... schrijf ik over een kunstwerk dat ik samen met iemand anders heb bekeken. Wat ontdek je als je de tijd neemt om naar één kunstobject te kijken?

Kijken en opmerken

Een kleurrijk schilderij waarop veel gebeurt. Mijn aandacht wordt getrokken door de dierfiguren: sommige hebben een kleur die contrasteert met de andere. Daarnaast zie ik een oudere man met baard. Om hem heen kronkelen allerlei gedaantes, waaronder vrouwen en kinderen. Aan de onderkant van het doek houdt de oudere man zijn linkerhand op het hoofd van een wit beest. Wat een lieve, dankbare expressie heeft het dier. De man kijkt omlaag alsof hij fluistert: “Kom, toe maar, je bent veilig, ga maar. Ik neem je mee.”

Zijn rechterarm wijst vooruit richting het gele beest dat mijn aandacht bij de eerste aanblik al had getrokken. Na langer kijken valt het me op dat er nog twee vogeltjes bij zijn afgebeeld. Alleen de contouren van de lijfjes en het oog zijn duidelijk zichtbaar. Daarboven hangt een vogeltje op zijn kop. Hoe langer ik kijk, hoe meer het me opvalt dat er overal figuren te zien zijn. Het geheel geeft me een kinderlijke en impulsieve indruk. Het herinnert me aan middeleeuwse kunst door het gebrek aan perspectief en de letterlijkheid, maar het felle kleurgebruik en de expressiviteit van de figuren geven het kunstwerk toch een moderne sfeer.

Een ander perspectief

Naast mij staat een Franse jongen van 22 jaar. Ik vraag hem wat hij van het schilderij vindt. “Ik weet het niet. Het raakt me niet zo. Ik voel een afstand tot het werk”, zegt hij. Ik vraag of hij weet waardoor dat komt. “Het zijn afbeeldingen van christelijke verhalen en dat vind ik niet zo interessant. Daarmee neemt de kunstenaar de ruimte weg om te interpreteren en te fantaseren. Bovendien heb ik het idee dat ik de verhalen moet kennen om zijn werk te kunnen waarderen.”

Voorkennis gewenst?

Het is interessant om zijn perspectief te horen. Het roept een spanning op tussen pure waarneming (en de directe waardering van de esthetiek) en historische of symbolische interpretatie. Ik vraag me af: heb je kennis van de historische context nodig om het werk van Marc Chagall (meer) te waarderen? Ga je het schilderij bovendien beter vinden wanneer je de christelijke symbolen kan duiden? Even later zegt hij enthousiast: “ik lees dat het schilderen van Bijbelverhalen in deze periode (jaren 1950-1960) tegen de stroming van de moderne kunst inging. Ik dacht juist dat hij een van de vele schilders was die dit onderwerp koos.”

Een vernieuwende Ark van Noach

De Ark van Noach is een bekend thema in de kunst. Toch geeft Marc Chagall (1887-1985) een inventief perspectief weer op het verhaal. Doorgaans maakten kunstenaars schilderijen van het exterieur van de ark, terwijl het wordt gebouwd of vaart door een (meestal dramatisch) landschap. Chagall heeft hier voor het eerst in de kunstgeschiedenis het interieur van het schip geschilderd met daarin de dieren en mensen die de zondvloed zullen overleven.

Symboliek

In het middelpunt van de compositie heeft de schilder een raam afgebeeld. De witte vlakken symboliseren het goddelijke licht dat vanuit de ark schijnt. Daaromheen zijn mannen, vrouwen en kinderen afgebeeld. Een van de kinderen houdt zijn armen wijd gespreid en verwijst daarmee naar Christus en het toekomstige lijden van het Joodse volk. Boven Noach’s linkerarm zien we een duif die verwijst naar de joods-christelijke traditie waarbij een duif een olijftak terugbrengt en daarmee het einde van de vloed aankondigt. De dieren stellen ezels, geiten en vogels voor; dragers van de goddelijke boodschap. Het witte beest dat mijn aandacht het meeste had getrokken, is een koe. De witte koe is karakteristiek voor Chagall’s verbeeldingskracht en symboliseert onschuldigheid en zelfopoffering. Het dier herinnert Chagall, die zelf joods was, aan de koeien die werden geslacht door zijn oom om te voldoen aan de Kasjroet-voorschriften.

“If I create from the heart, nearly everything works; if from the head, almost nothing.” — Marc Chagall

Doelbewuste compositie

De compositie van Noach’s Ark lijkt misschien willekeurig en chaotisch, maar door de cirkelcompositie rondom het raam, de sterke contouren van de hoofdpersoon en de dierfiguren en het licht-donker contrast, wordt het verhaal dat is afgebeeld snel duidelijk voor iedereen die bekend is met de Bijbelverhalen uit het Oude Testament. Dit gegeven impliceert dat voorkennis gewenst is.

Details

Hoe langer je naar het werk van Chagall kijkt, hoe meer details je ziet en hoe beter je het verschil ziet in hoe hij de verf op het doek heeft aangebracht:

 

Om van die mooie details te genieten, heb je in ieder geval geen kennis nodig.